مريوان
در كتاب حديقه ناصري نوشته ميرزا شكرالله سنندجي آمده است كه در سال 1281هجري شمسي يعني حدود 102 سال پيش در زمان حكومت سلسله قاجاريه ، به امر ناصر الدين شاه در دو هزار قدمي درياچه زريوار (زريبار )قلعه نظامي بسيار مستحكمي ساخته شد . يك سال بعد به امر حاج فرهاد ميرزا معتمدالدوله عموي ناصر الدين شاه بر وسعت آن افزوده شد . اين قلعه نظامي به نام ً قلعه شاه آباد ً موسوم گرديد . در كنار قلعه نظامي و به دستور فرهاد ميرزا قصبه اي احداث گرديد و چند خانوار از طوايف و سادات به آنجا كوچ كردند كه براي آسايش و بهداشت مردم و نظاميان مستقر در قلعه دستور داد يك باب حمام و يك باب مسجد در كنار همديگر بنا نمايند . براي تامين آب آشاميدني مردم ، حمام و مسجد و قلعه نظامي از دره اي كه در شمال شهر فعلي مريوان و قريه دار سيران (يكي از روستاهاي قديمي مريوان كه از دوران زنديه آباد بوده و هم اكنون يكي از محلات شهر مريوان مي باشد ) و در دامنه كوه ًفيلقوس ً (فه يله قوس ) قرار دارد چند رشته قنات ايجاد كردند و آب جاري اين قناتها به داخل يك حوض نسبتاً بزرگ مي ريخت و به سه شعبه تقسيم مي گرديد . دو شعبه براي حمام و مسجد و يك شعبه براي قلعه نظامي در نظر گرفته شد . مردم نيز از آب حوض استفاده مي كردند . دره مذكور از همان تاريخ تا كنون به دره فرهاد (دول فرهاد ) مشهور است . بهر حال پس از انقراض سلسله قاجاريه و روي كار آمدن سلسله پهلوي نام قلعه شاه آباد ً به ً دژ شاهپور ً مبدل گشت (غريبي، ابراهيم ،1378) . احداث اين قلعه مسجد و حمام و قنات مبناي شهر فعلي مريوان مي باشد . با توجه به اين جستار كوتاه مي توان گفت در واقع مريوان اسم شهر روستا يا مكان خاصي نبوده بلكه به منطقه حاصلخيز و نسبتاً وسيعي اطلاق مي شده است . اين منطقه همواره از اهميت استراتژيك ويژه برخوردار بوده است . همجواري با كشور عراق ، ترددها ، و تحركات نيروهاي نظامي دو كشور، حاصلخيزي ، وفور آب و محصولات كشاورزي و نيز وجود درياچه آب شيرين باعث توجه حكمرانان و سلاطين شده است . در بررسي متون تاريخي مي توان شاهد درگيريها و تاخت و تاز هاي متعدد و لشكر كشي هاي آنها در دشت مريوان بود . وجود قلاع متعدد و مستحكم نشان دهنده همين موضوع است . يكي از اين قلعه ها كه بعداً به قلعه مريوان (قه لاي مريوان ) معروف گشت ، قلعه هلو خان (قه لاي هه لوخان ) است كه جزء چهار قلعه مشهور ي است كه در زمان حكمراني اردلانها بر كردستانات در دوره صفويه بر روي كوهي كه مشرف و مسلط به دشت و شهر فعلي مريوان مي باشد ساخته شد . بعد ها د ركنار اين قلعه ، به دستور امير حمزه بابان ( بابانها از طوايف و حكمرانان كرد مي باشند) مسجدي با آجرهاي قرمز رنگ ساختند كه به مسجد سرخ (مزگه وته سوره) مشهور شد . آثار اين مسجد ، قلعه زندان ، آب انبار و مدفن امام مسجد (شيخ احمد ابن الا نبار النعيمي ) هنوز بر جاست. در اين مسجد بزرگاني همچون ملا ابوبكر مصنف چوري به تدريس پرداختند . از آنجا كه منطقه مريوان غالباً محل تاخت و تاز بوده اين قلعه ، مسجد و ساير اماكن آن هميشه توسط مهاجمان تخريب و بعداً اصلاح و مرمت مي شد . تا اينكه به دستور شاه صفي كلاً تخريب گرديد . تا قبل از احداث قلعه شاه آباد ( دژشاهپور ) در سال 1281 هجري شمسي در زمان قاجاريه ، باستثناي قريه دارسيران (يكي از محلات فعلي شهر مريوان) تقربياً محل فعلي شهر مريوان خالي از سكنه و پوشيده از درختان جنگلي بوده است و تنها بعد از سال 1281 هجري بود كه با احداث قلعه ، مسجد ، حمام و مهاجرت تعدادي از طوايف كرد و ايجاد بناهاي مسكوني و انجام امور زراعي و باغي ، ساكنين توانستند بصورت دايمي در اين مكان بمانند و كم كم خدمات دولتي مانند مرز باني ، پست ، مدرسه و شهرداري گسترش يافت . بعنوان مثال در سال 1334 براي اولين بار در شهر مريوان با اعتبارات دولتي دبستان و دبيرستان فرخي احداث گرديد . دو سال بعد شهرداري و در سال 1338 دو حلقه چاه آب حفر و در سال 1339 موتورهاي پمپاژ آب نصب گرديد و در سال 1340 اولين موتور برق در مريوان به كار افتاد . د رهر حال مريوان د ر50 سال گذشته دهي كوچك با چهار خيابان خاكي و تعدادي مغازه بود . تنها جاده مواصلاتي جاده قديمي و خاكي گاران (در محور سنندج ـ مريوان ) بود . تقريباً با توسعه اين جاده و امكان تردد خودروهاي مسافركشي و باري و خروج و ورود كالا بود كه مريوان مورد توجه قرار گرفت (غريبي ، ابراهيم ، 1378). در باره وجه تسميه مريوان گفته اند مريوان دراصل مرويان بوده است . چون اين منطقه داراي محصولات جنگلي مانند مازوج ، كتيرا و گز درختي بوده و عداي براي تجارت اين قبيل محصولات به اين منطقه آمده كه گويا اهل ًمروً بوده اند و در همين محل ساكن شده اند. لذا ، اين منطقه را ً مرويان ً خوانده كه به مرور زمان به مريوان تغيير نام پيدا كرده است . نيز گفته اند چون درياچه (زريبار ) باتلاقي بوده و در نتيجه انواع مرغان آبي مهاجر در فصول مختلف به منطقه كوچ كرده اند و در زبان كردي به مرغابي ً مراوي ً گفته مي شود لذا منطقه بنامً مراويان ً (جاي مرغابي ) موسوم گرديد كه در نتيجه گذشت زمان به مريوان تغيير يافته است . همچنين آمده است عده اي از مراوانيان پس از شكست و انقراض حكومت اموي در بغداد گريخته و در اين محل سكني گزيدند . لذا اين منطقه را ًمروانيان ً نام نهادند كه بر اثر مرور زمان به مريوان تغيير يافته است . اما نقل است كه در متون قديمي مريوان را "مهروان" متشكل از دو واژه ًمهر ً و "وان ً به معني "جايگاه مهر" نوشته اند . بعضي ديگر مريوان را به مروان به حكم عرب منسوب مي دانند(سازمان ملي جوانان ،1380 ). در هر حال، در گذشته هنگام صدور قبالجات و ذكر محل تولد در موقع صدور شناسنامه از دو كلمه ً مهروان ً و ً دژشاهپور ً استفاده شده است
در شهرستان مريوان تعداد 174 باب مسجد 129 باب در روستاها و 45 باب در شهرها، 20 باب تكيه(13 باب در روستا 7 باب در شهر) و يك باب حسينيه در شهر مريوان وجود دارد اماكن مهم مذهبي موجود در شهرستان عبارتند از : 
مرقد سيد محمد ظهرالدين (پيرخضرشاهو) واقع در روستاي پيرخضران مرقد پير توكل واقع بلكر مرقد شيخ محمد نژمار واقع در روستاي نژمار مرقد ملا ابوبكر مصنفي واقع در روستاي چور مرقد شيخ ذكريا واقع در روستاي كاكوذكريا مرقد پير يونس واقع در انجيران مرقد ملا قطب‌الدين واقع در روستاي جوجه سازي مرقد پير يوسف واقع در روستاي نشكاش
اماكن تاريخي ثبت شده در شهرستان مريوان از اين قرار است : قلعه هلوخان (ايمام ) و مزگه‌‌وته سوره (مسجد سرخ )از دوره ايلخاني و تيموريان تپه كلين كبود واقع در دشت مريوان از دوره اشكاني و ساساني تپه و قلعه روستاي ننه از دوران صفويه پل گاران از دوره صفويه قلعه گبري گرد از دوره اشكاني محوطه كچكه گاور از دوران پارينه سنگي قبرستان تاريخي روستاي پيله و قبرستان روستاي بالك تپه هواره دومان روستاي كولان،تپه آسنگران روستاي ني،تپه عبه فتول واقع در كيلومتر9 جاده مريوان_ سقز تپه كه‌لكه صوفيان (گرده عبه صوفي ) واقع در روستاي وله ژير مرقد درويش واقع در بين روستاي كولان و مريوان
دریاچه زریوار
اين درياچه در فاصله‌ي 2 كيلومتري شمال‌غربي شهر مريوان و طول جغرافيايي 46 درجه و 10 دقيقه و عرض 35 درجه و 31 دقيقه و ارتفاع 1250 متري از سطح دريا قرار گرفته است. وسعت درياچه زريوار به دليل تغييرات حجم آبي در فصول مختلف متغير مي‌باشد. حداقل عمق آن حدود 2 متر و حداكثر 6 متر گزارش شده است.
حجم تقريبي درياچه حدود 30 ميليون مترمكعب برآورده شده است. محيط نيزارهاي اطراف درياچه حدود 5/22 كيلومتر مي‌باشد.رطوبت نسبي برابر 4/59 درصد است. آب درياچه، شيرين و از تعدادي چشمه‌هاي كف‌جوش و نزولات جوي تأمين مي‌گردد. درياچه زريوار به دليل نيزارهاي اطراف و همچنين انواع گياهان آبزي و حاشيه‌اي از جمله بارهنگ آبي، هزاران ني، نيلوفر آبي، ني، لويي، جگن، بزواش، نعناع و گندميان زيستگاه مناسبي براي انواع جانداران از جمله ماهيان، پرندگان و پستانداران مي‌باشد.
انواع پرندگان بومي شامل: اردك سرسبز، خوتكا، چنگر،گيلار، پرستوي دريايي و انواع كشيم از بوميان درياچه‌ي زريوار مي‌باشد كه در سالهاي اخير به علت شلوغي درياچه و ورود افراد محلي با مشكل مواجه گشته‌اند. گونه‌هايي از كشيم، گيلار، اردك سرسبز، انواع حواصيل، كاكايي و پرستوي درياچه‌اي را مي‌توان در تمام فصول سال مشاهده نمود. استانداري كردستان به منظور فعال ساختن پتانسيل‌هاي توريستي درياچه‌ي زريوار پروژه‌ي مطالعاتي طرح توسعه‌ي خدمات گردشگري درياچه‌ي زريوار را در سال 1380 توسط مهندسين مشاوره بافت شهر به اجرا درآورد. منطقه طرح دشت باريكي با راستاي شمال‌غربي ـ جنوب‌شرقي كه از دو سو توسط ارتفاعات محصور شده است. درياچه‌ي آب شيرين زريوار با مساحت تقريبي 6 كيلومتر مربع در مركز محدوده‌ي مطالعاتي واقع شده است. محدوده‌ي طرح از سه واحد كوهستاني، بين كوهستان (يا كوهپايه)، و واحد درياچه تشكيل شده است. اراضي مسطح در حاشيه‌ي درياچه و در امتداد شمالي و جنوبي آن واقع شده است. روستاها و مراكز جمعيتي در نوار كوهپايه‌اي واقع شده و واحد كوهستاني در دو سمت شرق و غرب درياچه با ارتفاعات مختلف قرار گرفته‌اند. تپه‌ي شرقي مشرف به درياچه در حال حاضر ناحيه‌ي تجهيز شده‌ي گردشگري منطقه مي‌باشد. منطقه‌ي مريوان با ريزش باران ساليانه بين 800-700 ميليمتر از مهمترين کانون های باران‌خيز كشور است. متوسط دماي سه ماهه تابستان ـ كه فصل اصلي گردشگري است ـ بين 4/21 تا1/25 درجه است. كه به اين ترتيب مناسب‌ترين دما براي گردشگران محسوب مي‌شود (دماي استاندارد 25 ـ 20 درجه). ريزش نزولات زمستاني به صورت برف ، امكان يخ‌بستن سطح درياچه در سالهاي سرد و تعدد روزهاي آفتابي در پاييز و زمستان از دیگر سو، شاخص‌هاي بسيار مناسبي براي گسترش گردشگري زمستاني (برفي و يخي) مي‌باشد. بيلان آبي درياچه نشان مي‌دهد كه مساحت محدود حوزه آبريز درياچه معادل 9/87 كيلومتر مربع و متوسط آبدهي سالانه‌ي درياچه در حدود 7/42 ميليون مترمكعب (36/1 متر مكعب در ثانيه) مي‌باشد. 
